آرين درخشان- در اوايل دهه 90 ميلادي مايكل هابن (Michael Hauben) و راندا هابن (Ronda Hauben)، كار نوشتن تاريخچه و آثار اجتماعي Usenet و اينترنت را آغاز كردند و در سال 1994 نتيجه تحقيقات خود را با عنوان «شبكه‌وندان و دنياي اعجاب‌انگيز شبكه» (Netizens and the Wonderful world of the Net.) به صورت آنلاين منتشر كردند.
گام بعدي آنها انتشار نسخه كاغذي اين تحقيقات بود كه در سال 1997 با عنوان «شبكه وندان: درباره تاريخچه و اثر يوزنت و اينترنت» (Netizens: On the history and Impact of Usenet and the Internet) در جريان جشني كه به مناسبت ده سالگي اينترنت برگزار شد، به زينت طبع آراسته شد. فصل نخست اين كتاب به قلم مايكل هابن چنين آغاز مي‌شود: «به قرن بيست و يكم خوش آمديد. شما يك شبكه‌وند (يك شهروند شبكه) هستيد و به لطف اتصالي جهاني كه به كمك شبكه ممكن شده، به اين شبكه وندي نايل آمده‌ايد. اينجا، همه هموطن هستند. اگر چه به صورت فيزيكي در كشوري ساكن هستيد، اما تك تك شبكه‌وندان جهان همسايه ديوار به ديوار شمايند و فاصله‌هاي جغرافيايي با حضور در فضاي مجازي‌ مشابه، جايگزين شده است». حالا با تحقق اين پيش‌بيني‌ها، قرن بيست و يكم آغاز شده و اينترنت دور دست‌هاي جهان را زير پوشش خود قرار داده و مردم قاره‌هاي مختلف، خواهان دسترسي به آن هستند.
به اين ترتيب موضوع شبكه‌وندان و دسترسي، موضوعي آنچنان مهم است كه از سال 1998 تاكنون، همواره جزو موارد مطرح در اجتماعات و اجلاس‌هاي مهم و مرتبط بين‌المللي بوده است. در سال 1998 ميلادي و در جريان كنفرانس مقدماتي اتحاديه جهاني مخابرات (ITU)، تونس پيشنهاد برگزاري اجلاس جهاني درباره جامعه اطلاعات را مطرح كرد و در سال 2002 نيز، سازمان ملل با تشخيص و درك چالش‌هاي دسترسي به اينترنت جهاني و جامعه اطلاعات، برپايي اين اجلاس را در دو فاز مورد تاكيد قرار داد كه اولي به سال 2003 در ژنو و دومي، سال 2005 در تونس برپا شد.
صداي شبكه‌وندان بلند مي‌شود
جهان در سال 2003 ، صداي شبكه‌وندان را رساتر از هميشه شنيد؛ وقتي كه در جريان فاز اول WSIS در ماه دسامبر آن سال و در حضور نمايندگان 175 كشور جهان، كشورهاي آفريقايي، آسيايي، آمريكاي لاتين و نقاط ديگر، نياز به دربرگيري در عصر اينترنت را فرياد كردند. رهبران اين كشورها خواستار اين بودند كه مردم‌شان و اقتصاد ملي‌شان در عصر اينترنت، مورد توجه قرار گيرد و حق دسترسي همه مردم به رسميت شناخته شود؛ حقي كه در نهايت در بيانيه اصول اجلاس مورد تاكيد قرار گرفت و رسميت يافت. در اين بيانيه، علاوه بر درخواست از دولت‌ها در كشورهاي توسعه يافته و شركت‌هاي بزرگ براي كمك به در حال توسعه‌ها، اينترنت نيز به عنوان منبعي بين‌المللي و عمومي شنا خته شد كه نيازمند راهبري و حفاظت است.
دعواي راهبري جهاني
نوامبر سال 2005 تونس ميزبان فاز دوم WSIS شد تا در حضور 20 هزار شركت‌كننده از 175 كشور، باز هم موضوع دسترسي و ماهيت عمومي اينترنت، بحثي داغ را شكل بدهد؛ بحثي كه در نهايت جنجالي‌ترين اتفاقات را در حوزه راهبري اينترنت (Internet Governance) رقم زد. مباحثه بر سر اينكه اينترنت چگونه بايد مديريت شود، در تمامي طول اجلاس ادامه يافت و در نهايت ايالات متحده آمريكا جايگاه خود را در راهبري نام‌هاي دامنه، سرورهاي نام دامنه و IP از طريق ICANN حفظ كرد.
جامعه جهاني نيز اگر چه نتوانست اين انحصار را بشكند، اما از طريق شكل دادن به مجمع راهبري اينترنت (IGF) يك راه گريز براي خود بازگذاشت تا در نخستين گام در سال 2006، آتن ميزبان اين مجمع باشد و امسال نيز شهر ريودوژانيرو برزيل مجمع راهبري اينترنت را ميزباني كرد.
در كنار همه اينها، كنفرانس‌هاي حاشيه‌اي متعددي نيز همراه با اين دو اجلاس برگزار شد. يكي از اين كنفرانس‌هاي علمي با عنوان «گذشته، حال و آينده تحقيقات درباره جامعه اطلاعات» كه در حالشيه فاز دوم برپا شد، در پنلي، موضوع رابطه WSIS و شبكه‌وندان را به بحث مي‌گذاشت.
اين پنل گوشه چشمي به پيشگامان و اتفاقاتي كه به پيدايش اينترنت انجاميد، داشت. نخستين سخنران اين ميزگرد، راندا هابن بود كه مطلب خود را با عنوان «ريشه‌هاي علمي و بين‌المللي اينترنت و پيدايش شبكه‌وندان» ارايه كرد.
به گفته هابن، چشم‌اندازي كه الهام‌بخش خلق و توسعه اينترنت در جهت پشتيباني و حمايت از همكاري‌هاي علمي شد، مي‌تواند عموميت يابد. او در مطلب ديگري كه با همكاري مايكل هابن در نشريه «آماتور كامپيوتر ليست» چاپ كرد، به برخي مطالب جنجالي در تاريخ اينترنت اشاره مي‌كند و توضيح مي‌دهد كه چگونه با توسعه اينترنت، پيدايش شهروندان شبكه نيز اجتناب‌ناپذير بوده است.
سخنراني دومين همين ميزگرد نيز توسط فرد ديگري از خانواده هابن، يعني جي (Jay)، ارايه شد.
سخنان او حول محور كتابخانه‌هاي آينده، با تمركز بر تفكرات پيشگاماني همچون وانوار بوش (Vannevar Bush)، و جي.سي.آر ليكليدر (JCR Licklider) بود. او به اين موضوع پرداخت كه اينترنت امروز با آنچه پيشگامانش مي‌پنداشتند، بسيار متفاوت است. اين «پنداشت»،‌ «به ويژه در كارهاي وانوار بوش پس از جنگ جهاني دوم و تفكرات و نوشته‌هاي ليكليدر در دهه 60 ميلادي تبلور مي‌يابد.
بوش و ليكليدر هر دو اين سوال را مطرح مي‌كردند كه: «چگونه حجم عظيم و انباشته دانش را مي‌توان به طور سودمند در اختيار همگان گذاشت». هر دو اين متفكران عصر اطلاعات نيز مغز انسان را به عنوان مدل اصلي و فناوري را به عنوان ابزار دسترسي به اين هدف قلمداد مي‌كردند.
اين چشم‌انداز اوليه از جهات مختلف تعديل شده اما هنوز اين سوال بي‌پاسخ مانده است كه آيا «آنلاين بودن» حق است يا امتياز؟ و هنوز اين چالش باقي است كه چگونه مي‌توان دانش انباشه بشري را از طريق تركيب روش‌هاي جست‌وجوي معنايي (Semantic) و دستوري (Syntactic) در اختيار همگان گذاشت؟
كيل‌نام چون (Kilnam chon)، در مطلبي با عنوان «تاريخچه مختصري از اينترنت در كره» به توسعه شبكه TCP/IP در سال 1982 در اين كشور پرداخت. مطالبي كه او ارايه كرد، تا آن زمان كمتر بازگو شده بود و مشخص مي‌كرد كه چگونه توسعه سريع شبكه در كره به تربيت «شبكه ونداني» حرفه‌اي انجاميده است. اما داستان ورنر زورن (Werner Zorn)، جذابيت‌هاي تازه‌اي داشت. سخنراني او با اين عنوان كه «چگونه چين به شبكه كامپيوتري بين‌المللي متصل شد»، از همكاري چين و آلمان در اين جريان سخن به ميان مي‌آورد؛ يعني زماني كه بانك جهاني حمايت از صادرات شركت زيمنس را آغاز كرد و كامپيوترهاي اين شركت در چين به دانش‌آموزان و دانشگاهيان عرضه شد. اين همكاري از سال 1983 تا 1987 ادامه يافت و به ارسال اولين پيام ايميل در چين از طريق سيستم CSNET در 20 سپتامبر 1987 انجاميد. او همچنين نشان داد كه نقش دانشمندان آلماني و چيني، به ويژه پروفسور يانگ يوئن فونگ، به نفع يك مهندس ناشناخته چيني كه در اين جريان نقشي اساسي نداشته، ناديده گرفته شده است. در پي اين افشاگري كي‌هنگ‌هو، رييس جامعه اينترنتي چين، قول داد موضوع را پيگيري كند. البته پيگيري هم كرد و در ماه مه 2007 نقش پروفسور فونگ رسما تاييد شد.
اينترنت و مدل اقتصاد‌ آزاد
سخنران ديگر اين ميزگرد، آندرس اكلاند (Anders Ekeland) در مطلبي با عنوان «شبكه‌‌وندان و حفاظت از همكاري عمومي در توسعه و مديريت اينترنت: يك چشم‌انداز اقتصادي» به لزوم اعمال راهبري بين‌المللي بر اينترنت پرداخت، موضوعي كه تلاش براي جا انداختن آن در فاز دوم WSIS با شكست نسبي همراه بود.
اكلاند‌، به مهم‌ترين جنبه اينترنت كه همانا «تبادل آزاد اطلاعات و آرا» است، اشاره كرد و گفت: اينترنت يك كالاي عمومي يا يك ابزار عمومي است. اما اين موضوع معمولا مورد غفلت واقع مي‌شود، زيرا مدل اقتصادي كه از آن براي راهبري اينترنت استفاده مي‌شود، مدل اقتصاد بازار آزاد است.
وي توضيح داد: اين مدل اقتصادي، نقشي براي دولت يا نهاد‌هاي عمومي در نظر گرفته نشده و قانونگذاري فقط در موارد «خطاي بازار» اعمال مي‌‌شود. اما در مورد اينترنت، قوانين بين‌المللي از آن جهت ضروري است كه مردم كشور‌هاي مختلف كه قانونا حق دسترسي به اينترنت را دارند، اما پول كمي دارند، بايد بتوانند به اين منبع و ابزار عمومي دسترسي بيابند.
اكلاند سپس نتيجه گرفت كه يك فرايند جهاني دموكراتيك براي خلق يك سيستم جامع تصميم‌گيري درباره نام‌هاي دامنه، بهتر از مدل «بازار» جواب مي‌دهد، يعني مدلي كه «شبكه‌‌وندان سرتاسر جهان از طريق دموكراتيك مي‌توانند در اين راهبري دخيل باشند.
قرن 21، قرن شبكه‌‌وندان است و با وجود چنين مباحث مهمي، نقش اين شهروندان مجازي، روز‌به‌روز پررنگ‌تر مي‌شود، حتي اگر دولت‌هايي همچون آمريكا به دلايلي نخواهند اين نقش را به رسميت بشناسند.